Portal Orzeczeń Sądu Rejonowego w Gdyni

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 września 2024 r.

Sąd Rejonowy w Gdyni I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: sędzia Małgorzata Żelewska

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 23 września 2024 roku w G.

sprawy z powództwa M. C. (1)

przeciwko M. N.

o zachowek

I.  zasądza od pozwanej M. N. na rzecz powoda M. C. (1) kwotę 14.206,60 zł (czternaście tysięcy dwieście sześć złotych i sześćdziesiąt groszy) wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17 kwietnia 2021 roku do dnia zapłaty;

II.  oddala powództwo w pozostałym zakresie;

III.  ustala, że powódka ponosi koszty postępowania w 28 %, a pozwany w 72 %, szczegółowe rozliczenie pozostawiając referendarzowi sądowemu po zakończeniu niniejszego postępowania.

Sygnatura akt I C 50/22

Uzasadnienie wyroku z dnia 23 września 2024 roku

Powód M. C. (1) wniósł pozew przeciwko M. N. domagając się zasądzenia od pozwanej kwoty 50.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 10 kwietnia 2021 roku do dnia zapłaty tytułem zachowku po E. N. (1).

W uzasadnieniu pozwu powód wskazał, że zgodnie z treścią aktu poświadczenia dziedziczenia z dnia 31 lipca 2019 roku spadek po E. N. (1) nabyli oprócz niego także M. N. (1) (mąż zmarłej) oraz pozwana M. N. (2) (córka zmarłej) – w udziałach po 1/3 spadku każde z nich. W skład masy spadkowej wchodziła nieruchomość położona w G. przy ul. (...). Nadto, pozwana uzyskała od spadkodawczyni w dniu 29 kwietnia 2003 roku prawo własności nieruchomości przy ul. (...) w drodze darowizny, która również powinna zostać doliczona do wartości masy spadkowej. Jak wskazano dochodzona w niniejszej sprawie kwota wynika z wartości rynkowej mieszkania przy ul. (...) podzielonej przez wyrażoną w ułamku wysokość połowy udziału, który przysługuje powodowi. Jako podstawę roszczenia wskazał art. 991 § 2 i art. 1000 § 1 k.c. Powód wystosował do pozwanej wezwanie do zapłaty zachowku ze wskazaniem, że jest zainteresowany polubownym rozstrzygnięciem sporu, jednak strony nie doszły do porozumienia.

(pozew, k. 3-6)

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa w całości. Pozwana przede wszystkim zakwestionowała to, że darowizna mieszkania przy ul. (...) mogła stanowić podstawę do ustalenia wartości masy spadkowej i należnego powodowi zachowku. Zdaniem pozwanej umowa ta w ogóle nie stanowiła darowizny w rozumieniu art. 888 k.c., o czym świadczyć ma m.in. fakt zawarcia przez nią umowy z WAM o odroczenie i rozłożenie na raty należności pozostałej do zapłaty ceny nabycia tego mieszkania. Pozwana była zobowiązana do zapłaty 2/3 wartości nieruchomości. Nadto, pozwana podniosła, że kwota wymieniona w umowie sprzedaży tej nieruchomości także została uiszczona przez pozwaną, która osobiście przekazała środki do WAM. Przedmiotowa umowa nie miała zatem cech i skutków darowizny, bowiem nie była jednokierunkowym przesunięciem majątkowym, a spowodowała powstanie po stronie pozwanej obciążenia majątkowego w postaci konieczności zapłaty ceny za lokal. Z ostrożności pozwana zakwestionowała również wysokość roszczenia, zarzucając, że powód w żaden sposób nie wskazał, jak określona została podana przez niego „wartość rynkowa mieszkania”. Nadto, zauważyła, że nieruchomość przy ul. (...) jest obciążana hipoteką przymusową kaucyjną, a nieruchomość przy ul. (...) hipoteką umowną, a na podstawie twierdzeń zawartych w pozwie pozwana nie jest w stanie ustalić, czy powód uwzględnił to formułując roszczenie. Nadto, pozwana zwróciła uwagę, że obie ww. nieruchomości były obciążone długami w momencie przejścia na nią własności i pozwana spłaca je samodzielnie. Poza tym pozwana powołała się na zasady współżycia społecznego, wskazując, że nakazują one odjęcie od wartości nieruchomości wydatków dokonanych przez nią z tytułu spłaty zadłużeń i utrzymania nieruchomości.

(odpowiedź na pozew, k. 47-52)

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

Spadkodawczyni E. N. (1) zmarła w dniu 15 kwietnia 2019 roku. W chwili otwarcia spadku zmarła była mężatką, a przy życiu pozostawało dwoje jej dzieci – syn M. C. (1) oraz córka M. N. (2).

(okoliczności bezsporne)

Spadek po E. N. (1) nabyli z mocy ustawy: mąż M. N. (1), syn M. C. (1) oraz córka M. N. (2) – każde z nich w udziale 1/3 części z dobrodziejstwem inwentarza.

(okoliczności bezsporne ustalone w oparciu o akt poświadczenia dziedziczenia sporządzony przez notariusz D. E. w G. w dniu 31 lipca 2019r., rep. A 3328/2019, k. 9-10)

W skład spadku po E. N. (1) wchodziły następujące składniki majątkowe:

- udział w wysokości ½ części w prawie własności stanowiącego odrębną nieruchomość lokalu mieszkalnego przy ul. (...) w G., dla którego Sąd Rejonowy w Gdyni prowadził księgę wieczystą nr (...) o wartości 179.300 zł;

- środki pieniężne zgromadzone na koncie bankowym w Banku (...) S.A. w łącznej kwocie 2.787,20 zł.

(dowód: pismo Banku (...) S.A. z dnia 27 listopada 2023r., k. 266)

W skład spadku wchodziły także długi w postaci:

- zadłużenia z tytułu opłat eksploatacyjnych za lokal przy Komandorskiej 22/24 C/6 w G. w kwocie 9.350,91 zł;

- zadłużenia z tytułu opłat za energię elektryczną w kwocie 4.459,35 zł.

(dowód: kartoteka księgowa za rok 2019, k. 60-63, zawiadomienie o wszczęciu egzekucji, k. 57, pismo komornika sądowego przy Sądzie Rejonowym Gdańsk – Północ w Gdańsku M. C. (2) z dnia 2 kwietnia 2024r., k. 310)

Na podstawie umowy ustanowienia odrębnej własności lokalu, jego sprzedaży i oddania gruntu w użytkowanie wieczyste zawartej w dniu 21 marca 2002 roku przed notariusz A. D. prowadzącą kancelarię notarialną w G. (rep. A 2446/2002) spadkodawczyni E. N. (1) (nosząca wówczas nazwisko C.) nabyła do majątku osobistego prawo własności lokalu mieszkalnego nr (...) położonego w G. przy ul. (...) w G. o ówczesnej wartości 71.255 zł za cenę – po uwzględnieniu przysługujących jej ulg – w wysokości 15.676,10 zł. W momencie zawarcia aktu notarialnego spadkodawczyni uiściła jedynie część ceny w kwocie 3.135,22 zł, zaś pozostała część w kwocie 12.540,88 zł miała być przez nią spłacona w pięciu ratach rocznych.

(dowód: umowa ustanowienia odrębnej własności lokalu, jego sprzedaży i oddania gruntu w użytkowanie wieczyste z dnia 21 marca 2002r., k. 70-75, przesłuchanie powoda M. C. (3), płyta CD k. 253)

Przedmiotowy lokal przy ul. (...) stanowił kwaterę przysługującą byłemu mężowi spadkodawczyni T. C., który był żołnierzem zawodowym. Po wykupie ww. mieszkania spadkodawczyni zawarła ponowny związek małżeński z M. N. (3), po czym wyprowadziła się do jego mieszkania. Później małżonkowie zakupili do majątku wspólnego lokal mieszkalny przy ul. (...) w G..

(dowód: przesłuchanie powoda M. C. (3), płyta CD k. 253, przesłuchanie pozwanej M. N., płyta CD k. 256)

W dniu 29 kwietnia 2003 roku spadkodawczyni dokonała na rzecz córki M. N. darowizny w postaci prawa własności ww. lokalu mieszkalnego przy ul. (...) w G.. W dacie dokonania darowizny nieruchomość była obciążona hipoteką w kwocie 12.540,88 zł ustanowioną na rzecz Wojskowej Agencji Mieszkaniowej na zabezpieczenie zapłaty reszty ceny.

(dowód: umowa darowizny z dnia 29 kwietnia 2003r., k. 110-113)

Wartość przedmiotu darowizny według stanu z daty jej dokonania i cen aktualnych wynosi 288.100 zł.

(dowód: pisemna opinia biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości J. Ś., k. 157-196)

W dniu 15 listopada 2011 roku pozwana zawarła umowę z Wojskową Agencją Mieszkaniową Oddział (...) w G. dotyczącą rozłożenia na raty zadłużenia w kwocie 10.755,58 zł stanowiącego niespłaconą należność za wykup lokalu przy ul. (...) w G..

(dowód: umowa z dnia 15 listopada 2011r., k. 67-68 wraz z harmonogramem spłaty, k. 69, 114-115)

Około 2017 roku u spadkodawczyni zdiagnozowano nowotwór. W związku z tym zatrudniono opiekunkę początkowo opłacanąa ze środków samej spadkodawczyni, a następnie przez strony. Koszty pogrzebu zostały pokryte z zasiłku pogrzebowego, a w pozostałej części w połowie przez strony. Po śmierci spadkodawczyni pozwana przyjęła ojczyma do siebie i opiekowała się nim aż do jego śmierci. M. N. (1) zmarł w 2019 roku. Do momentu wystąpienia przez powoda z roszczeniem o zachowek relacje stron były poprawne.

(dowód: przesłuchanie powoda M. C. (3), płyta CD k. 253, przesłuchanie pozwanej M. N., płyta CD k. 256)

Pismem z dnia 29 marca 2021 roku powód wezwał pozwaną do zapłaty kwoty 50.000 zł tytułem zachowku po E. N. (1) w terminie 7 dni od otrzymania wezwania. W odpowiedzi, pismem z dnia 9 kwietnia 2021 roku pozwana wskazała, że kwestionuje roszczenie co do zasady i wysokości oraz odmówiła zaspokojenia roszczenia powoda.

(dowód: wezwanie do zapłaty, k. 11-12, odpowiedź pozwanego, k. 13-14)

Sąd zważył, co następuje:

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie dowodów z dokumentów, dowodu z przesłuchania stron, a także dowodu z opinii biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości.

Przechodząc do oceny zebranego w niniejszej sprawie materiału dowodowego należy wskazać, że Sąd nie znalazł podstaw do kwestionowania wiarygodności i mocy dowodowej dokumentów powołanych w ustaleniach stanu faktycznego. Podkreślić bowiem należy, iż część z wymienionych powyżej dokumentów, w tym m.in. akt poświadczenia dziedziczenia, akty notarialne, a także pisma komornika miała charakter dokumentów urzędowych, a w toku niniejszego postępowania nie wzruszono w trybie art. 252 k.p.c. przysługujących tym dokumentom domniemań autentyczności oraz zgodności treści powołanych dokumentów z prawdą. Ponadto, Sąd nie doszukał się żadnych okoliczności mogących wzbudzać wątpliwości co do autentyczności dokumentów prywatnych, w szczególności nie dostrzegł żadnych śladów podrobienia, przerobienia czy innej ingerencji.

Natomiast jedynie częściowo Sąd dał wiarę zeznaniom stron. Zważyć bowiem należy, iż w zakresie dotyczącym kręgu spadkobierców po E. N. (1), składu majątku spadkowego, wzajemnych relacji stron oraz ich relacji ze spadkodawczynią nie było pomiędzy zeznaniami powoda oraz pozwanej istotnych sprzeczności. W tym zakresie zeznania stron znajdują także częściowe potwierdzenie w dowodach z dokumentów. Natomiast za całkowicie gołosłowne należało uznać zeznania pozwanej odnośnie tego, że wykup mieszkania przy ul. (...) nastąpił w całości za środki pochodzące z jej majątku. Strona pozwana wykazała jedynie, że dokonała na rzecz WAM zapłaty kwoty 10.755,58 zł, do której spłaty zobowiązała się w umowie z dnia 15 listopada 2011 roku. Nastąpiło to jednak w czasie, gdy pozwana była już właścicielem przedmiotowej nieruchomości i odpowiadała za spłatę należności jako dłużnik rzeczowy. Ponadto, Sąd nie dał wiary zeznaniom pozwanej odnośnie darowizn dokonanych rzekomo przez spadkodawczynię na rzecz powoda. W tym względzie zeznania pozwanej nie znajdują żadnego potwierdzenia w innych, niewątpliwie wiarygodnych dowodach.

Ponadto, za wiarygodny dowód w sprawie Sąd uznał opinię biegłego sądowego do spraw szacowania nieruchomości J. Ś.. W ocenie Sądu opinia złożona przez biegłego mająca formę operatu szacunkowego została sporządzona w sposób rzetelny, profesjonalny i z zachowaniem należytych standardów. Opinia nie była także kwestionowana przez strony.

Podstawę prawną powództwa stanowią przepisy art. 991 §1 i 2 k.c. i art. 1000 § 1 k.c. Zgodnie z art. 991 § 1 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). W myśl natomiast art. 991 § 2 k.c. jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Wedle art. 1000 § 1 k.c. jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

W pierwszej kolejności należy wskazać, iż w niniejszej sprawie nie było sporu co do tego, że strony są spadkobiercami ustawowymi po E. N. (1), zmarłej w dniu 15 kwietnia 2019 roku. Jak wynika z przedłożonego odpisu aktu poświadczenia dziedziczenia spadek po E. N. (2) nabyli w udziałach po 1/3 części spadku z dobrodziejstwem inwentarza: powód, pozwana i ich ojczym M. N. (1). Nadto, powód jako zstępny (syn) spadkodawczyni zarazem jest uprawniony do zachowku. Podkreślić należy, iż uprawnienie do zachowku jest niezależne od tego, czy uprawniony jest spadkobiercą (ustawowym lub testamentowym). W takim wypadku otrzymana wartość zalicza się na zachowek i wpływa na wielkość roszczenia o uzupełnienie zachowku, jednakże nie zawsze go pokrywa w całości, stąd jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku, ma roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (zob. wyrok z 13 lutego 2004r., II CK 444/02, OSP 2007, Nr 4, poz. 51). Skoro zatem powód jest spadkobiercą ustawowym po E. N. (1) należało ustalić, czy uzyskał należny mu zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu czy darowizny, a jeśli nie – należało ustalić w jakim zakresie przysługuje mu roszczenie o zachowek lub jego uzupełnienie. Zważywszy, iż powód nie jest osobą małoletnią ani trwale niezdolną do pracy, przysługuje mu roszczenie o zachowek w wysokości połowy udziału spadkowego. Oznacza to, że powód ma prawo do zachowku w wysokości 1/6 części substratu zachowku (1/2 x 1/3).

Kolejną kwestią było ustalenie substratu zachowku. Zgodnie z dyspozycją art. 993 k.c. substrat zachowku obejmuje czystą wartość spadku powiększoną o wartość darowizn i zapisów windykacyjnych. Ustalenie wartości stanu czynnego spadku następuje poprzez zestawienie i wycenę wszystkich praw (aktywów) należących do spadku, następnie – od tak ustalonej wartości stanu czynnego spadku – odejmuje się wartość stanu biernego (pasywów) spadku. Stosownie do treści art. 993 k.c. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Czysta wartość spadku powiększona o darowizny doliczane do spadku tworzy substrat zachowku (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 24 stycznia 2018r., I ACa 878/17, L.). Podkreślić należy, iż doliczaniu do spadku podlegają wszystkie darowizny nieobjęte wyliczeniem zawartym w dyspozycji przepisu art. 994 k.c. Powyższe oznacza, że spadkobiercy oraz osoby uprawnione obowiązani są zaliczyć pomiędzy sobą wszystkie darowizny, niezależnie od okresu ich dokonania, natomiast wyjątki od tej zasady reguluje art. 994 k.c. (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 26 stycznia 2017r., I ACa 816/16, L.). Zgodnie z art. 995 § 1 k.c. wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania.

W świetle zebranego materiału dowodowego należało stwierdzić, iż w skład spadku po E. N. (1) niewątpliwie wchodził udział w wysokości ½ części w prawie własności stanowiącego odrębną nieruchomość lokalu mieszkalnego przy ul. (...) w G., dla którego Sąd Rejonowy w Gdyni prowadził księgę wieczystą nr (...). Podkreślić bowiem należy, iż spadkodawczyni oraz jej małżonek M. N. (1) byli właścicielami ww. nieruchomości lokalowej na prawach wspólności ustawowej majątkowej małżeńskiej, a zatem w momencie śmierci jednego ze współmałżonków do spadku wszedł jedynie udział w wysokości ½ części. W myśl bowiem art. 43 § 1 k.r.o. oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Wartość tego składnika majątkowego ostatecznie nie była sporna. Powód wycenił wartość całego mieszkania na kwotę 398.600 zł, zaś pozwana nie zaprzeczyła, aby wartość ta nie odpowiadała rzeczywistej wartości przedmiotowej nieruchomości lokalowej. Należało mieć jednak na względzie, iż w dacie otwarcia spadku ww. prawo własności było obciążone hipoteką w kwocie 40.000 zł. Jak natomiast wskazuje się w doktrynie ustalając wartość aktywów spadku, należy wziąć pod uwagę ich rzeczywistą wartość, tj. obejmującą również obciążenie tych rzeczy (np. służebności), jednakże nie uwzględnia się hipoteki i zastawu, jeśli służą zabezpieczeniu długu, który wchodzi w skład spadku (zob. K. Osajda (red. serii), W. Borysiak (red. tomu), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 32, Warszawa 2024). Z zebranego materiału dowodowego nie wynika, aby należność zabezpieczona hipotecznie stanowiła osobisty dług spadkodawczyni i weszła w skład spadku. W związku z powyższym należało pomniejszyć wartość nieruchomości o kwotę hipoteki, a nie dokonać uwzględnienia tego długu w długach spadkowych. Po pomniejszeniu wartości nieruchomości o hipotekę, należało przyjąć wartość całej nieruchomości na kwotę 358.600 zł. Zatem, wartość udziału wynoszącego ½ części wynosiła połowę ww. kwoty tj. 179.300 zł. Kolejnym składnikiem majątkowym, jaki wchodził w skład spadku były oszczędności zgromadzone przez zmarłą na rachunkach bankowych w Banku (...) S.A. Z informacji banku wynika, że były to osobiste rachunki spadkodawczyni. Łączna wysokość oszczędności zmarłej wynosiła 2.787,20 zł. Mając zatem na względzie wszystkie ww. składniki majątkowe należało uznać, że łączna wartość aktywów spadkowych wynosi 182.087,20 zł.

Następnie należało ustalić wysokość pasywów spadkowych. Z przedłożonych do akt sprawy dokumentów wynika, że w dacie otwarcia spadku spadkodawczyni posiadała zadłużenie z tytułu opłat eksploatacyjnych za lokal przy Komandorskiej przy Komandorskiej 22/24 C/6 w G. w wysokości 9.350,91 zł (vide: kartoteka księgowa za rok 2019 – stan na kwiecień 2019r., k. 60), a także zadłużenie z tytułu opłat za energię elektryczną w kwocie 4.459,35 zł (vide: zawiadomienie o wszczęciu egzekucji, k. 57, pismo komornika sądowego przy Sądzie Rejonowym Gdańsk – Północ w Gdańsku M. C. (2) z dnia 2 kwietnia 2024r., k. 310). Należy przy tym zauważyć, że tytuły wykonawcze, na podstawie których komornik prowadził egzekucję przeciwko spadkodawczyni zostały wystawione wyłącznie przeciwko niej, a zatem należało uznać, że był to jej dług osobisty. Istnienia i wysokości dalszych długów nie udowodniono, w szczególności nie wykazano wysokości kosztów pogrzebu, pokrytych – jak wynika z osobowego materiału dowodowego – częściowo przez strony niniejszego sporu. W związku z powyższym należało uznać, że wysokość pasywów spadkowych wynosiła 13.810,26 zł. W tych okolicznościach czystą wartość spadku stanowiącaą różnicę pomiędzy aktywami a pasywami spadkowymi należało określić na kwotę 168.276,94 zł.

W ocenie Sądu, należało również uwzględnić darowiznę dokonaną przez spadkodawczynię na rzecz pozwanej w dniu 29 kwietnia 2003 roku, której przedmiotem było prawo własności lokalu mieszkalnego przy ul. (...) w G.. Strona pozwana kwestionowała charakter przedmiotowej czynności prawnej, wskazując, że nie stanowiła ona darowizny. Pozwana wywodziła, że środki przeznaczone na wykup nieruchomości od Wojskowej Agencji Mieszkaniowej zostały wyłożone przez nią. Nadto, podnosiła ona, że już po dokonaniu darowizny zawarła z WAM ugodę i zobowiązała się do spłaty nieuiszczonej dotąd ceny w kwocie 10.755,58 zł w ratach. Zgodnie z treścią art. 888 § 1 k.c. przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Jak wskazuje się w doktrynie nieodpłatność – w znaczeniu powyższego przepisu – należy rozumieć jako brak ekwiwalentu ekonomicznego jako odpowiednika świadczenia darczyńcy (zob. E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 11, Warszawa 2023). Zważyć należy, iż w niniejszym przypadku pozwana nie była zobowiązana do żadnych świadczeń na rzecz darczyńcy. Ponadto, należy wskazać, że w treści umowy z dnia 29 kwietnia 2003 roku nie wynika, aby w zamian za przeniesienie własności obdarowana zobowiązała się względem darczyńcy do spełniania określonych świadczeń na rzecz osoby trzeciej (tj. na rzecz WAM). Po prostu w drodze darowizny pozwana nabyła własność lokalu obciążonego ograniczonym prawem rzeczowym (hipoteką). Za zapłatę ceny spadkodawczyni odpowiadała jak dłużnik osobisty, a pozwana jak dłużnik rzeczowy (w związku z wpisaniem hipoteki). Nadto, nie sposób przy tym podzielić stanowiska pełnomocnika pozwanej, że pozwana – poprzez wykonanie ugody z dnia 15 listopada 2011 roku – uiściła na rzecz WAM 2/3 wartości nieruchomości. Zważyć bowiem należy, iż z samej treści aktu sprzedaży wynika, że wartość tego lokalu została określona na kwotę 71.255 zł. W ocenie Sądu obciążenie hipoteczne przedmiotu darowizny nie wpływa na charakter czynności prawnej, lecz na wartość darowizny. Jak wskazuje bowiem się w orzecznictwie przy ustalaniu na podstawie art. 995 k.c. wartości nieruchomości stanowiącej przedmiot darowizny, jej wartość należy obniżyć z uwagi na obciążanie nieruchomości ograniczonym prawem rzeczowym (zob. wyrok SA w Warszawie z 7 grudnia 2017 r., I ACa 1545/16, L.). Z niekwestionowanej opinii biegłego wynika, że wartość przedmiotu darowizny wg stanu z daty jej dokonania i cen aktualnych wynosi 288.100 zł. Stosownie do powyższego wartość tę należało pomniejszyć o kwotę 12.540,88 zł z tytułu hipoteki. Zatem doliczeniu do spadku podlegała jedynie kwota 275.559,12 zł. Natomiast brak było podstaw do uwzględnienia nakładów na tę nieruchomość poczynionych przez pozwaną już po dokonaniu darowizny. Podkreślić należy, iż nakłady te nie wpływają na wartość darowizny w kontekście ustalania zachowku, gdyż zgodnie z art. 995 k.c. wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania. Nakłady poniesione po dacie darowizny zostały poczynione na majątek stanowiący własność pozwanej.

Brak było podstaw do uwzględnienia jeszcze innych darowizn. Strona pozwana twierdziła, że spadkodawczyni dokonała także darowizn na rzecz powoda, których przedmiotem miały być samochód marki S. (...), czy też garaż, jednak nie przedłożyła na tę okoliczność żadnych dowodów, zaś powód stanowczo zaprzeczył, aby takie darowizny otrzymał. Zgodnie z ogólną zasadą rozkładu ciężaru dowodu ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne (art. 6 k.c.), a więc w tym względzie obowiązek ten spoczywał na stronie pozwanej. W związku z powyższym należało uznać, że substrat zachowku stanowił ostatecznie kwotę 443.836,06 zł.

Zważywszy, iż zgodnie z treścią art. 991 §1 k.c. powodowi należy się zachowek w wysokości połowy wartości udziału spadkowego przypadającego na skutek dziedziczenia po E. N. (1), tj. w wysokości 1/6 substratu zachowku, wysokość przysługującego mu roszczenia należało określić na kwotę 73.972,67 zł (443.836,06 zł x 1/6). Zważyć jednak należało, że powód został powołany do spadku, a zatem może domagać się jedynie uzupełnienia zachowku. Jak bowiem wskazuje się w doktrynie brzmienie art. 991 § 2 k.c. wyraźnie wskazuje, że uprawniony z tytułu zachowku może otrzymać należne mu przysporzenie bądź jeszcze za życia spadkodawcy w postaci dokonanej przez tego ostatniego darowizny, bądź już po jego śmierci, w wyniku powołania uprawnionego do dziedziczenia po danym spadkodawcy albo poczynienia na rzecz tego uprawnionego zapisu zwykłego lub windykacyjnego, bądź też w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Dopiero gdyby otrzymane w wyniku tego przysporzenia nie pokryły należnego uprawnionemu zachowku w całości lub w części, może on wystąpić z roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej odpowiednio do pokrycia zachowku lub jego uzupełnienia. Decydujące znaczenie ma tu zatem to, czy i jakich przysporzeń na rzecz uprawnionego do zachowku postanowi dokonać spadkodawca (zob. E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 11, Warszawa 2023). Mając na względzie, iż jako spadkobierca powód nabył udział w wysokości 1/6 części w prawie własności lokalu mieszkalnego przy ul. (...) o wartości 358.600 zł (po uwzględnieniu obciążenia hipotecznego), to na poczet zachowku należało zaliczyć mu kwotę 59.766 zł stanowiącą wartość tego udziału (358.600 zł x 1/6). W związku z tym przysługuje mu roszczenie o uzupełnienie zachowku w kwocie stanowiącej różnicę pomiędzy należnym zachowkiem (73.972,67 zł) a przysporzeniem wynikającym z powołania do spadku (59.766 zł), a więc w kwocie 14.206,60 zł.

W niniejszej sprawie Sąd nie dopatrzył się żadnych podstaw do obniżenia należnego powodowi zachowku ze względu na zasady współżycia społecznego. Jak wskazuje się w orzecznictwie zastosowanie art. 5 k.c. nie jest wykluczone także do spadkowych praw podmiotowych (zob. wyrok SN z dnia 11 lipca 2012r., I CSK 75/12, LEX nr 1311040), w tym nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 k.c. (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981r., III CZP 18/81, OSNCP 1981 nr 12, poz. 228, L.). Wskazuje się przy tym, że ocena Sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa (art. 5 k.c.), nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004r., IV CK 215/03, PiP (...)). Jednocześnie jednak dopuszcza się, że pozbawienie osoby uprawnionej zachowku na podstawie art. 5 k.c., jednakże tylko w sytuacjach wyjątkowych (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2001r., IV CKN 250/00, niepublikowany). Zastosowanie art. 5 k.c. nie może bowiem udaremniać celów przepisów o zachowku, a odwołanie do zasad współżycia społecznego winno raczej służyć ochronie zobowiązanego do zachowku w sytuacji, gdy jego wysokość będzie nadmierna np. w wyniku nagłych zmian ekonomicznych, czy innych niezależnych od spadkobiercy zjawisk wpływających na wartość spadku, np. jego kradzież (zob. wyrok SA w Warszawie z dnia 11 października 2012r., VI ACa 611/12, L.). W orzecznictwie wskazuje się, że nadużycie prawa przez żądanie zapłaty zachowku powinno być rozpatrywane przede wszystkim w kontekście stosunków istniejących w płaszczyźnie uprawniony – spadkobierca, gdyż zasadniczo wyłączenia prawa do zachowku, z uwagi na niewłaściwe postępowanie w stosunku do spadkobiercy, spadkodawca dokonuje sam w drodze wydziedziczenia (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 7 kwietnia 2017r., I ACa 931/16, L.). Zważyć jednak należy, iż w wyroku z 16 czerwca 2016 r., V CSK 625/15, OSN 2017, Nr 4, poz. 45, Sąd Najwyższy stwierdził, że nie jest wyłączone obniżenie sumy należnej z tytułu zachowku w oparciu o art. 5 k.c. z uwagi na sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zachowanie uprawnionego do zachowku w stosunku do samego spadkodawcy. Dla uzasadnienia takiego zapatrywania SN podniósł m.in. że "nie można uznać przepisów art. 928 i art. 1008 k.c. za przepisy szczególne w stosunku do art. 5 k.c., wyłączające dopuszczalność jego zastosowania do obniżenia należnego zachowku, ze względu na sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zachowanie uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy. Przepisy te bowiem obejmują jedynie przypadki drastycznego, szczególnie nagannego zachowania spadkobiercy wobec spadkodawcy, a tym samym odnoszą się tylko do rażącego naruszenia zasad współżycia społecznego i przewidują jako skutek takich zachowań jedynie całkowite pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku. Nie obejmują zatem swoim zakresem zachowań uprawnionego do zachowku wobec spadkodawcy sprzecznych z zasadami współżycia społecznego w stopniu na tyle istotnym, że w odczuciu społecznym przyznanie uprawnionemu pełnego zachowku byłoby uznane za niesprawiedliwe i niemoralne, jednak nie na tyle rażąco nagannych, by uzasadnione było pozbawienie go prawa do zachowku w całości w wyniku wydziedziczenia lub uznania za niegodnego dziedziczenia. Nie ma więc podstaw do przyjęcia, że zakresy zastosowania art. 928 i 1008 k.c. są takie same jak art. 5 k.c., co wyłączałoby możliwość stosowania tego przepisu jako podstawy obniżenia zachowku ze względu na niewłaściwe zachowanie uprawnionego w stosunku do spadkodawcy". W doktrynie wskazuje się, że za koniecznością uwzględnienia okoliczności na linii spadkodawca–uprawniony przemawia po pierwsze, fakt, że spadkodawca nie zawsze ma prawną (brak zdolności testowania) lub faktyczną (niepełnosprawność, podeszły wiek, uzależnienie od pomocy innych osób) możliwość sporządzenia testamentu i wydziedziczenia uprawnionego. Po drugie, sam brak wydziedziczenia nie może przesłaniać oczywistej naganności postępowania uprawnionego, jeżeli przybrało ono szczególnie rażące postaci. Pogląd ten przyjmowany jest również w orzecznictwie sądów powszechnych.

Oceniając relacje powoda ze spadkodawczynią, jak również wzajemne relacje stron Sąd nie znalazł żadnych podstaw do ograniczenia należnego powodowi zachowku. Jak wynika ze zgodnych w tym względzie zeznań stron stosunki powoda ze spadkodawczynią nie odbiegały od przeciętnych relacji łączących syna z matką. Powód regularnie odwiedzał matkę, uczestniczył we wspólnym celebrowaniu świąt czy uroczystościach rodzinnych, dokładał się do współfinansowania kosztów zatrudnienia opiekunki. Podobnie, co przyznały strony, także ich wzajemne relacje do czasu wystąpienia przez powoda z roszczeniem o zachowek układały się poprawnie.

Ponadto, w ocenie Sądu w niniejszej sprawie nie zaszły okoliczności, o których mowa w art. 997 ¹ § 1 k.c., uzasadniające rozłożenie zachowku na raty. Zgodnie z treścią ww. przepisu obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach - jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. Jak wskazuje się w doktrynie w wypadku rozłożenia na raty sąd ma uwzględnić sytuację osobistą i majątkową uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. Są to kryteria ocenne, obejmujące całe spektrum sytuacji niemożliwych do wyliczenia. W praktyce może chodzić np. o to, że w skład spadku wchodzi jeden lub kilka przedmiotów (np. nieruchomości, przedsiębiorstwo), które są dużej wartości, ale zobowiązany nie dysponuje pieniędzmi na szybkie i jednorazowe pokrycie zachowku. Inna sytuacja może dotyczyć trudnej sytuacji osobistej zobowiązanego (np. ciężkiej choroby), dla którego pokrycie jednorazowo albo nawet w pełnej wysokości zachowku byłoby niemożliwe lub rujnujące. Innym wypadkiem może być duża dysproporcja majątków zobowiązanego i uprawnionego – na korzyść tego ostatniego. Szczególnie szerokie pole oceny pozostawia kryterium „sytuacji osobistej”, która obejmuje m.in. wiek, stan zdrowia, stan rodzinny i zdolność do pracy. Na rozłożenie na raty może wpływać np. podeszły wiek, niepełnosprawność, choroba czy konieczność sprawowania opieki nad inną osobą przez zobowiązanego. Ekstensywna wykładnia „sytuacji osobistej” może obejmować również niektóre konsekwencje psychologiczne śmierci spadkodawcy dla uprawnionego. Dla przykładu, inna może być „sytuacja osobista” w rozumieniu tego przepisu córki blisko związanej ze swą zmarłą matką, którą opiekowała się przez ostatnie lata życia i z którą mieszkała, a inna syna, który ze zmarłym ojcem nie miał od lat żadnych bliższych relacji. Ten kierunek wykładni może włączyć do oceny „sytuacji osobistej” również zdarzenia z przeszłości, wynikające z relacji stron ze spadkodawcą (vide: K. Osajda (red. serii), W. Borysiak (red. tomu), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 32, Warszawa 2024).

Przenosząc powyższe rozważania natury ogólnej na kanwę niniejszej sprawy przede wszystkim należało mieć na względzie, że skoro przedmiot darowizny stanowił główny i najwartościowszy składnik majątku spadkodawcy, to już w dacie dokonania darowizny pozwana powinna była liczyć się z obowiązkiem pokrycia roszczeń o zachowek. Nadto, od dnia skierowania przez powoda wezwania do zapłaty do dnia wyrokowania upłynął okres 3,5 roku i był to wystarczający okres, aby pozwana zgromadziła niezbędne środki finansowe na ten pokrycie roszczeń o zachowek.

Mając powyższe na względzie, na mocy art. 991 k.c. Sąd zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 14.206,60 zł. O odsetkach Sąd orzekł na mocy art. 481 § 1 i 2 k.c. i zasądził je od należności głównej od dnia 17 kwietnia 2021 roku do dnia zapłaty. Jak wskazuje się w orzecznictwie w zobowiązaniu łączącym uprawnionego do zachowku i spadkobiercę należy dostrzec elementy zobowiązania bezterminowego, co oznacza, że określenie terminu spełnienia świadczenia pieniężnego w tym zobowiązaniu następuje w wyniku wezwania dłużnika (spadkobiercy) do zapłaty (art. 455 k.c.), a nie dopiero od dnia wyrokowania w przedmiocie uprawnienia do zachowku (zob. wyrok SA w Warszawie z dnia 5 czerwca 2019 roku, VI ACa 38/18, L.). Przed wniesieniem pozwu, pismem z dnia 29 marca 2021 roku powód wezwał pozwaną do zapłaty zachowku w kwocie 50.000 zł w terminie 7 dni od dnia otrzymania wezwania. Nie wykazano, kiedy wezwanie zostało doręczone pozwanej. Zważywszy jednak, iż na przedmiotowe wezwanie pozwana odpowiedziała w dniu 9 kwietnia 2021 roku, to należało uznać, że w tej dacie zostało ono skutecznie doręczone i od tej daty należy liczyć upływ wyznaczonego siedmiodniowego terminu do zaspokojenia roszczenia.

W pozostałym zakresie, na mocy powołanych powyżej przepisów stosowanych a contrario powództwo podlegało oddaleniu.

O kosztach procesu Sąd orzekł na mocy art. 100 k.p.c. i ustalił, że każda ze stron ponosi koszty w zakresie, w jakim uległa w niniejszej sprawie, tj. powód w 72 %, a pozwana w 28 %. Jednocześnie, stosownie do art. 108 § 1 k.p.c. Sąd rozstrzygnął jedynie o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu, pozostawiając szczegółowe ich wyliczenie referendarzowi sądowemu po zakończeniu postępowania.